* شما در حال خواندن یکی از مطالب مجموعه مقالات کاربردی و جامع شیمی وان » پلتفرم جامع خرید مواد شیمیایی به صورت خرد و عمده هستید . تا آخر این مقاله همراه ما باشید تا به صورت تخصصی با انواع مواد نگه دارنده ، ویژگی ها و کاربردهای آن ها آشنا شده و اطلاعات بسیار مفیدی به دست آورید !
مواد نگه دارنده چیست ؟
اول اگر بخواهیم به سراغ تعریفی از مواد نگه دارنده برویم ، مواد نگهدارنده ؛ مواد شیمیایی فعالی هستند که از رشد میکروبی در فرمولاسیون جلوگیری میکنند. رشد میکروبی شامل چه چیزهایی است ؟ یعنی از رشد هرگونه باکتری ؛ مخمر و کپک جلوگیری کرده و با این کار عمر مفید آن محصول را افزایش می دهند . پس ماده نگه دارنده می تواند طول عمر و ماندگاری محصول را افزایش داده و در فرمولاسیون امری ضروری است و در صورت نبود نگه دارنده ، محصول دچار آلودگی های میکروبی خواهد شد و تداوم فرمول خود را از دست می دهد .
پس این موضوع رایج شده که محصولی بدون مواد نگه دارنده است ؛ باوری اشتباه است چون این مواد باعث اثربخشی و قوام محصول می شوند و ممکن است این ترفند تبلیغاتی که از این جمله برای محصولات خود تحت عنوان (( بدون نگهدارنده یا بدون پارابن )) استفاده می کند ؛ منظور این هست که یا آن ماده نگه دارنده در دوز های خیلی پایین استفاده شده یا برای هدف دیگری مثلا برای ایجاد نرم کنندگی در بعضی شامپوها و یا از گزینه های مواد نگه دارنده طبیعی که در ادامه به آن میپردازیم در فرمولاسیون به کار رفته باشد .
انواع مواد نگه دارنده
انواع مواد نگه دارنده را در دسته های گوناگونی می توان جای داد . نگه دارنده ها ممکن است سنتزی باشند و یا به صورت طبیعی وجود داشته باشند . نکته ی حائز اهمیت این است که ما بدانیم هر نگه دارنده ای چه دوز مصرفی دارد و دارای چه ویژگی هایی است و چه زمان می توانیم از هرکدام در فرمولاسیون خود استفاده کنیم که این مباحث نیاز به دانش شیمی ـ علمی دارد اما مطالب بیس و پایه ای آن را در اینجا برای شما همراهان همیشگی ، شرح می دهیم .
از نظر کاربرد درصنایع مختلف ، می توانیم نگه دارنده ها را به این شکل نیز طبقه بندی کنیم :
مواد نگه دارنده غذایی
این دسته از انواع مواد نگه دارنده را شاید بیش از همه شنیده باشیم که در غذاهایی همچون کنسرو لوبیا ، نوشابه ، لبنیات و … وجود داشته باشد . باهم بررسی کنیم که این مواد شامل چه چیزهایی است و چه ویژگی ای دارد .
مواد نگهدارنده غذا چیست و چه ترکیبات خطرناکی دارد؟
مواد نگهدارنده خوراکی صنایع غذایی ، موادی هستند که برای جلوگیری از فساد، کپک‌زدگی، تغییر رنگ یا رشد باکتری‌ها به محصولات اضافه می‌شوند و ممکن است طبیعی (مثل نمک، سرکه، شکر) یا شیمیایی باشند. اما سوال مهم این است که آیا همه آن‌ها بی‌خطرند؟ خیر. برخی ترکیبات شیمیایی مانند سدیم بنزوات یا نیتریت سدیم در مصرف مداوم ، ممکن است اثرات منفی بر سیستم ایمنی یا گوارش داشته باشند.
مواد نگهدارنده نگه‌داری غذاها را طولانی می‌کند ؟
بله وظیفه اصلی این ترکیبات ، افزایش عمر مفید محصول است. برای مثال:
مواد نگهدارنده شیر باعث کند شدن رشد باکتری‌ها می‌شود.
مواد نگهدارنده ضد کپک در نان و کیک، مانع قارچ‌زدگی می‌شوند.
مواد نگهدارنده مربا و مواد نگهدارنده آبمیوه ، رنگ و طعم را تثبیت میکنند.
مواد غذایی حاوی مواد نگهدارنده
برخی نمونه‌های پرمصرف:
آلوچه برای جلوگیری از تخمیر
مواد نگهدارنده برای کپک ویژه محصولات آردی
برای میوه خشک جهت حفظ رنگ
برای نوشیدنی در نوشابه‌ها و شربت‌ها
پنیر، پفک و پیراشکی نیز حاوی انواع نگهدارنده هستند.
مواد نگهدارنده در خوراکی‌های روزمره
- پاستیل برای جلوگیری از شکرک‌زدن
- شیر پاکتی مواد نگهدارنده دارد تا ماندگاری طولانی داشته باشد.
- در ترشیجات از تخمیر بیش‌ازحد جلوگیری میکنند.
- مواد نگهدارنده تن ماهی مانع رشد باکتری بوتولیسم می‌شوند.
- در سبزیجات ، رنگ و ویتامین‌ها را حفظ میکنند.
*مواد نگهدارنده خوراکی صنایع غذایی در دنیای امروز اجتناب‌ناپذیرند، اما انتخاب آگاهانه و مصرف متعادل، کلید حفظ سلامتی است. با شناخت دقیق ترکیبات، می‌توانید هم از فساد مواد غذایی جلوگیری کنید و هم سلامت خانواده را حفظ کنید.
نگه‌دارنده‌های شیمیایی رایج خوراکی
اسیدها و نمک‌های آن‌ها (ضد قارچ و باکتری)
اسید بنزوئیک (Benzoic Acid)
بنزوات سدیم (Sodium Benzoate)
بنزوات پتاسیم (Potassium Benzoate)
اسید سوربیک (Sorbic Acid)
سوربات پتاسیم (Potassium Sorbate)
سوربات کلسیم (Calcium Sorbate)
اسید پروپیونیک (Propionic Acid)
پروپیونات سدیم (Sodium Propionate)
نیترات‌ها و نیتریت‌ها (ضد باکتری، مخصوص گوشت‌ها)
- نیترات سدیم (Sodium Nitrate)
- نیترات پتاسیم (Potassium Nitrate)
- نیتریت سدیم (Sodium Nitrite)
- نیتریت پتاسیم (Potassium Nitrite)
سولفیت‌ها (ضد اکسیداسیون و ضد میکروب)
سولفیت سدیم (Sodium Sulfite)
سولفیت پتاسیم (Potassium Sulfite)
بی‌سولفیت سدیم (Sodium Bisulfite)
بی‌سولفیت پتاسیم (Potassium Bisulfite)
متابی‌سولفیت سدیم (Sodium Metabisulfite)
متابی‌سولفیت پتاسیم (Potassium Metabisulfite)
آنتی‌اکسیدان‌های شیمیایی (جلوگیری از اکسید شدن چربی‌ها)
بوتیل هیدروکسی‌آنیزول (BHA – Butylated Hydroxyanisole)
بوتیل هیدروکسی‌تولوئن (BHT – Butylated Hydroxytoluene)
ترشری بوتیل هیدروکینون (TBHQ – Tertiary Butylhydroquinone)
پروپیل گالات (Propyl Gallate)
دیگر نگه‌دارنده‌های شیمیایی
اسید لاکتیک و لاکتات‌ها (Lactic Acid, Sodium Lactate)
اسید سیتریک و سیترات‌ها (Citric Acid, Sodium Citrate)
لیستین‌ها (Lecithins – به‌عنوان امولسیفایر و کمک نگهدارنده)
دی‌استیل‌تارتاریک‌اسید استرهای مونو و دی‌گلیسریدها (DATEM) – بیشتر در نان
مواد نگه دارنده آرایشی
مواد نگهدارنده لوازم آرایشی ترکیباتی هستند که برای جلوگیری از رشد باکتری ، قارچ و کپک در محصولات استفاده می‌شوند. تصور کنید یک کرم صورت یا رژ لب که چند ماه استفاده نشده، بدون این مواد چه می‌شود؟ به سرعت فاسد می‌شود و می‌تواند باعث عفونت پوستی شود. اما دغدغه اصلی این است که آیا این مواد برای سلامت پوست بی‌خطرند؟ پاسخ به این سوال پیچیده است، چون نوع و میزان مصرف این مواد نقش مهمی در اثرگذاری یا خطرات احتمالی آن‌ها دارد.
چرا مواد نگهدارنده در محصولات آرایشی ضروری‌اند؟
برخلاف مواد غذایی که عمر کوتاه‌تری دارند، محصولات آرایشی ممکن است ماه‌ها یا حتی سال‌ها در قفسه بمانند. بدون مواد نگهدارنده کرم صورت یا شامپو ، این محصولات به محیطی مناسب برای رشد میکروب‌ها تبدیل می‌شوند.
به‌طور کلی، وظیفه این مواد شامل موارد زیر می شود :
جلوگیری از آلودگی میکروبی
حفظ بافت و رنگ محصول
افزایش طول عمر مفید
مواد نگهدارنده کرم صورت
کرم‌های صورت، به دلیل رطوبت بالا و ترکیبات مغذی ، محیطی ایده‌آل برای رشد باکتری‌ها هستند. موادی مانند پارابن‌ها ، فنوکسی‌اتانول یا بنزیل الکل معمولاً در آن‌ها استفاده می‌شود. البته امروزه برندهای معتبر از مواد نگهدارنده طبیعی مثل عصاره گریپ‌فروت یا روغن درخت چای نیز بهره می‌برند تا حساسیت کمتری ایجاد کنند.
مواد نگهدارنده صابون
صابون‌های مایع و گاهی حتی جامد به‌خصوص در محیط مرطوب حمام ، مستعد رشد کپک و قارچ‌اند. ترکیباتی مانند سدیم بنزوات یا پتاسیم سوربات برای جلوگیری از این مشکل استفاده می‌شوند. استفاده از صابون بدون نگهدارنده ، می‌تواند باعث ایجاد بوی نامطبوع یا تغییر رنگ شود.
مواد نگهدارنده عطر
شاید عجیب باشد اما حتی عطرها هم به مواد نگهدارنده نیاز دارند. در عطرها و ادکلن‌ها، معمولاً الکل به‌عنوان یک نگهدارنده قوی عمل می‌کند، اما در ترکیبات بدون الکل، از موادی مثل بنزوات بنزیل یا توکوفرول (ویتامین E) استفاده می‌شود تا اکسیداسیون و تغییر رایحه به حداقل برسد.
مواد نگه دارنده دارویی
وقتی از دارو استفاده می‌کنیم، معمولاً تمرکزمان روی اثر درمانی آن است و نه ترکیباتی که برای حفظ کیفیت و ماندگاری آن به کار می‌رود. یکی از این ترکیبات مهم مواد نگهدارنده دارویی هستند. این مواد با هدف جلوگیری از رشد میکروارگانیسم‌ها ، حفظ پایداری شیمیایی و افزایش طول عمر دارو به فرمولاسیون اضافه می‌شوند. اما آیا همیشه بی‌خطرند؟
چرا مواد نگهدارنده در داروها ضروری هستند؟
دارو، مثل هر ترکیب شیمیایی دیگر، در معرض تخریب و آلودگی قرار دارد. به‌ویژه داروهایی که فرمول مایع یا محلول جوشان دارند، محیطی مناسب برای رشد باکتری و قارچ هستند. بدون نگهدارنده، این محصولات ممکن است خیلی زود فاسد شوند و حتی به جای درمان باعث بیماری شوند.
مواد نگه دارنده قرص جوشان
قرص جوشان به دلیل محلول شدن سریع در آب و مصرف آن بلافاصله پس از آماده‌سازی معمولاً ماندگاری کوتاهی دارد. با این حال، پودر یا قرص خشک‌شده هم ممکن است در اثر رطوبت یا آلودگی محیطی کیفیت خود را از دست بدهد.
مواد نگه دارنده قرص جوشان معمولاً شامل ترکیباتی مثل :
سوربات پتاسیم
بنزوات سدیم
اسید سیتریک و مشتقات آن (که هم طعم را بهبود می‌دهد و هم pH را کنترل می‌کند)
این مواد علاوه بر کنترل رشد میکروب‌ها، از تغییر رنگ و طعم قرص در طول زمان جلوگیری میکنند. با این حا ل، مصرف بیش از حد برخی از آن‌ها ممکن است برای افرادی با حساسیت یا آلرژی مشکلاتی ایجاد کند.
مواد نگه دارنده واکسن » خط باریک بین ایمنی و خطر
واکسن‌ها به دلیل ماهیت بیولوژیکی‌شان محیطی بسیار حساس برای رشد آلودگی میکروبی دارند. از طرفی نگه‌داری واکسن بدون مواد محافظ تقریباً غیرممکن است مگر اینکه در دمای بسیار پایین و شرایط استریل مطلق باشد.
رایج‌ترین مواد نگه دارنده واکسن شامل:
تیومرسال (Thimerosal) – یک ترکیب حاوی جیوه که سال‌هاست در واکسن‌ها استفاده می‌شود، اما بحث‌های زیادی درباره ایمنی آن مطرح است.
فنل و مشتقات آن – با خاصیت ضدباکتری و ضدقارچ.
۲-فنوکسی‌اتانول – برای جلوگیری از رشد میکروارگانیسم‌ها در واکسن‌های مایع.
- اینجاست که نگرانی‌های والدین و فعالان سلامت مطرح می‌شود که آیا این مواد روی سلامت در بلندمدت تاثیر می‌گذارند؟ تحقیقات فعلی نشان می‌دهد که دوز استفاده‌شده بسیار کمتر از حد خطرناک است، اما همچنان مطالعات ادامه دارد.
مواد نگه دارنده صنعتی
در دنیای صنعتی امروز، ماندگاری و کیفیت محصولات، یکی از مهم‌ترین فاکتورهای موفقیت است. مواد نگهدارنده صنعتی به عنوان یک عامل کلیدی ، از تخریب ، پوسیدگی و آلودگی مواد جلوگیری میکنند. این ترکیبات شیمیایی یا طبیعی، بسته به نوع محصول ، در صنایع چوب و نساجی و حتی نفت و گاز کاربرد دارند. اما آنچه اغلب نادیده گرفته می‌شود، دغدغه‌هایی است که مصرف‌کنندگان و حتی تولیدکنندگان درباره اثرات بلندمدت این مواد دارند.
چرا مواد نگهدارنده صنعتی ضروری هستند؟
هر ماده خام در طبیعت ، با گذر زمان دچار تغییرات شیمیایی و حمله میکروبی یا تخریب فیزیکی می‌شود. بدون استفاده از نگهدارنده ، هزینه‌های ناشی از ضایعات، تعمیرات و حتی خطرات ایمنی چندین برابر می‌شود. به عنوان مثال در صنعت چوب ، استفاده از مواد نگه دارنده چوب نه تنها عمر محصولات را افزایش می‌دهد،بلکه از هجوم موریانه ، قارچ و پوسیدگی ناشی از رطوبت جلوگیری می‌کند.
چوب، به دلیل ساختار سلولزی خود محیطی ایده‌آل برای رشد قارچ‌ها و حشرات است. رطوبت، تغییرات دما و شرایط محیطی باعث می‌شوند که چوب بدون محافظت ، عمر کوتاهی داشته باشد.
انواع رایج مواد نگه دارنده چوب عبارتند از:
پنتاکلروفنول (PCP) : ضدقارچ و ضدباکتری قوی، اما با محدودیت استفاده به دلیل اثرات زیست‌محیطی.
ترکیبات مسی (Copper-based preservatives): مثل CCA که در برابر حشرات و قارچ‌ها مقاومت ایجاد میکنند.
مواد روغنی مثل قیر و روغن کروزوت: مناسب برای تیرهای برق و سازه‌های بیرونی.
مواد نگهدارنده طبیعی: شامل روغن بذر کتان یا ترکیبات گیاهی که ایمن‌تر ولی کم‌دوام‌تر هستند.
نگه‌دارنده‌های طبیعی
الف) آنتی‌اکسیدان‌های طبیعی
ویتامین E (توکوفرول‌ها)
ویتامین C (اسید اسکوربیک و اسکوربات‌ها)
عصاره رزماری (Rosemary Extract)
چای سبز (Green Tea Extract)
ب) ضد میکروب‌های طبیعی
روغن‌های اسانسی (مثل آویشن، دارچین، میخک)
نایسین (Nisin – پپتید ضدباکتری حاصل از تخمیر باکتری لاکتیک)
لیستریوسین (Bacteriocins دیگر)
🔷🔷 طبق این جدول ؛ دسته بندی دیگری از نگه دارنده ها را نام برده ایم :
1️⃣ پارابن ها
در برابر طیف وسیعی از میکروارگانیسم ها مثل باکتری ها و کپک ها موثر هست و پایداری خوبی در انواع فرمولاسیون دارد .
دوز مصرف نهایی توصیه شده 👇🏻
۰.۸ – ۱ درصد
2️⃣ فنوکسی اتانول
هزینه نسبتا کمتر
پایداری در محدوده PH بیشتر
موثر در برابر باکتری و مخمر و کپک
دوز مصرف نهایی توصیه شده 👇🏻
3️⃣ بنزیل الکل
موثر دربرابر باکتری ها و مخمرها
بدون تحریک پوست
دوز مصرفی نهایی توصیه شده 👇🏻
۱-۲ درصد
4️⃣ رها کننده های فرمالدهیدی
ضررشون می‌تونه نسبت به پارابن بیشتر باشه یه جاهایی
موثر در برابر باکتری ها و قارچ ها
دوز مصرفی نهایی توصیه شده 👇🏻
متفاوت بر اساس فرمولاسیون
5️⃣ سوربیک اسید
موثر در برابر کپک ؛ مخمر و برخی باکتری ها
دوز مصرفی نهایی توصیه شده 👇🏻
۰.۱ – ۱ درصد
6️⃣ بنزوئیک اسید
مناسب برای سطوح PH بین ۴ تا ۶ هست
موثر دربرابر مخمر ها و کپک ها
دوز مصرفی نهایی توصیه شده 👇🏻
۰.۱ـ ۰.۸ درصد
7️⃣ اتیل هگزیل گلیسرین
مناسب برای فرمولاسیون های اسیدی تر
دارای فعالیت ضد میکروبی و ضد مخمر و کپک
دوز مصرفی نهایی توصیه شده👇🏻
۰.۵ـ ۲ درصد
8️⃣ کاپریلیل گلایکول
مناسب برای محصولاتی که خاصیت آبرسانی و نرم کنندگی دارند .
دوز مصرف 👇🏻
۰.۲ – ۱ درصد
9️⃣ سدیم بنزوات
سازگار با انواع فرمولاسیون های آرایشی و مناسب برای محصولات ساخته شده مبتنی بر آب
دوز مصرف 👇🏻
۰.۱ – ۰.۸ درصد
🔟 پتاسیم سوربات
افزایش ماندگاری محصولاتی مثل انواع کرم ها
معمولا همراه با بنزوات سدیم استفاده میشه
دوز مصرف 👇🏻
۰.۱۵ ـ ۰.۵ درصد
0️⃣ استفاده از عصاره ها و ترکیبات طبیعی مثل روغن لیمو ؛ لوندر ؛ رزماری و …
🟣 توجه به این نکته مهم هست که دوز های مصرفی پیشنهادی طبق یک سری تجربیات علمی بیان شده و حتما به مواد تشکیل دهنده فرمولاسیون خود و نیز گرید آن ها دقت کنید !
⁉️ ترکیب کدام دو نگه دارنده اغلب و نه همیشه ؛ در کنار هم مناسب است و اثربخشی دارد ؟؟
💠 پارابن ها در ترکیب با فنوکسی اتانول
💠 سوربیک اسید با پتاسیم سوربات
💠 بنزیل الکل با دی هیدرواستیک اسید
💠 فناتیل الکل با اتیل هگزیل گلیسرین
💠 عصاره های طبیعی با فنوکسی اتانول
💠 پارابن با اتیل هگزیل گلیسرین
💠 سدیم بنزوات با پتاسیم سوربات
مواد نگه دارنده از کجا بخرم ؟
خرید مواد نگهدارنده بستگی زیادی به این دارد که شما برای چه صنعت یا محصولی مد نظر دارید . (غذایی ، دارویی ، آرایشی یا صنعتی ) و اینکه خریدتان در مقیاس خانگی ، کارگاهی یا صنعتی است.
جهت دریافت مشاوره رایگان و راهنمایی جهت انتخاب مناسب ترین محصول ، می توانید با کارشناسان شیمی وان در بخش فروش خرده و عمده مواد شیمیایی در ارتباط باشید.
